Ο Ζαν-Πoλ Σαρτρ (γαλλικά: Jean-Paul Charles Aymard Sartre, 21 Ιουνίου 1905 – 15 Απριλίου 1980) ήταν Γάλλος φιλόσοφος, λογοτέχνης, κριτικός και πολιτικός ακτιβιστής, ο κυριότερος εκπρόσωπος του φιλοσοφικού υπαρξισμού και φαινομενολογίας, καθώς και υποστηρικτής της πολιτικής θεωρίας του Μαρξισμού. Θεωρούσε ότι οι διανοούμενοι πρέπει να παίζουν ενεργό ρόλο στην κοινωνία και ο ίδιος υπήρξε ένας εσωτερικά στρατευμένος καλλιτέχνης (όχι όμως και στρατευμένος από κάποιο κράτος ή καθεστώς) στηρίζοντας τις αριστερές πολιτικές επιλογές του με τη ζωή του και το έργο του. Στις δυτικές χώρες του ασκήθηκε έντονη κριτική για την υποστήριξη του προς τις κομμουνιστικές κυβερνήσεις της εποχής, όπως αυτές του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα, του Μάο στην Κίνα, καθώς και των Ερυθρών Χμερ στην Καμπότζη, αλλά και εντός της Γαλλίας για την υποστήριξη των Αλγερινών επαναστατών έναντι των γαλλικών στρατευμάτων κατά τον πόλεμο της Αλγερίας.
Ο Σαρτρ είναι επίσης γνωστός για την ανοικτή σχέση που διατηρούσε με την διάσημη θεωρητικό του φεμινισμού και φιλόσοφο-μυθιστοριογράφο, Σιμόν ντε Μποβουάρ. Αχώριστοι πάνω από μισό αιώνα και οι δύο μαζί αμφισβήτησαν τις κοινωνικές και πολιτισμικές συμβάσεις του περιβάλλοντος στο οποίο μεγάλωσαν, το οποίο θεωρούσαν μεγαλοαστικό και ρηχό (μπουρζουά) ως προς τον τρόπο ζωής και σκέψης. Η σύγκρουση μεταξύ της καταδυναστευτικής, και πνευματικά καταστροφικής συμμόρφωσης με το κατεστημένο, και η αναζήτηση του αυθεντικού τρόπου του υπάρχειν αποτέλεσε την κύρια θεματολογία της πρώιμης περιόδου του Σαρτρ, το οποίο και αποτύπωσε στο κύριο φιλοσοφικό του έργο με τίτλο Το είναι και το μηδέν (L’Être et le Néant) το οποίο εκδόθηκε το 1943, ενώ άλλα σημαντικά φιλοσοφικά έργα του αποτελούν το Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός (L’existentialisme est un humanisme) του 1946, και η Κριτική της διαλεκτικής λογικής (La Critique de la raison dialectique) του 1960.[22]
Αποστρεφόταν τις επίσημες τελετές και τα αξιώματα και γι’ αυτό τον λόγο, το 1964, αρνήθηκε να παραλάβει το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας, αναφέροντας πως ένας συγγραφέας δεν πρέπει να επιτρέψει στον εαυτό του να μετατραπεί σε θεσμό.[23]Το έργο του εξακολουθεί να επηρεάζει και να αποτελεί αντικείμενο μελέτης της κοινωνιολογίας, κριτικής θεωρίας, μετα-αποικιοκρατισμού, και λογοτεχνικής ανάλυσης.
Βιογραφικά στοιχεία
Γόνος αστικής οικογενείας, γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Παρίσι, στο σπίτι των παππούδων του από την πλευρά της μητέρας του. Ο στρατιωτικός πατέρας του είχε πεθάνει από κίτρινο πυρετό λίγο μετά τη γέννηση του. Όταν η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε, μετακόμισε με τον πατριό του στη Λα Ροσέλ μέχρι το 1921 οπότε επέστρεψε άρρωστος στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του σε καλύτερο σχολικό περιβάλλον.
Συνέχισε τη φοίτησή του στο κλασσικό λύκειο Henri-IV όπου γνώρισε τον καλύτερο του φίλο, τον Πωλ Νιζάν, με τον οποίο απολάμβαναν μία ανέμελη εφηβεία. Προετοιμάστηκαν μαζί και επέτυχαν την εισαγωγή τους στην περίφημη École Normale Supérieure. Εκεί περιτριγυρισμένος από τον ανθό της γαλλικής διανόησης, ο Σαρτρ έγινε πολύ δημοφιλής και ανέπτυξε την επαναστατική του φύση. Πήρε τελικά το πτυχίο φιλοσοφίας το 1929, αφού απέτυχε στις εξετάσεις της προηγούμενης χρονιάς στις οποίες είχε πρωτεύσει ο Ρεϊμόν Αρόν. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης χρονιάς της προετοιμασίας του, συνάντησε τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ, την κατοπινή ισόβια σύντροφό του.
Παρόλο που προσπάθησε να φύγει αμέσως στο εξωτερικό ως διδάσκων, πρωτοδιορίστηκε στη Χάβρη και αργότερα δίδαξε στη Λαν (Laon)[24] . Η επαφή του με τους μαθητές θα είναι ζεστή και ειλικρινής από την πρώτη στιγμή, θα του κληροδοτήσει την αγάπη προς την εφηβεία και θα επιτείνει την τάση του προς την αντίδραση. Μεταξύ 1933-34 μετακινήθηκε στο γαλλικό ινστιτούτο του Βερολίνου, αντικαθιστώντας τον Αρόν, και είχε τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τη φαινομενολογία του Χούσερλ. Το 1937 μετατέθηκε στο Κολλέγιο του Νεϊγί στο Παρίσι και σημείωσε την πρώτη λογοτεχνική επιτυχία του με τη “Ναυτία” (1938).
Ο πόλεμος
Πρωτοσέλιδο άρθρο του Σαρτρ στην εφημερίδα Le Combat
Στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο κατατάχτηκε στην υπηρεσία μετεωρολογίας του στρατού και συνελήφθη αιχμάλωτος ανήμερα των γενεθλίων του, στις 21 Ιουνίου 1940. Εγκλείστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία από όπου μπόρεσε να διαφύγει μόνο με ψευδείς ιατρικές βεβαιώσεις. Εκεί θα διαμορφώσει την άποψη ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ατομιστής αλλά έχει χρέος στην κοινωνία. Μετά την αποφυλάκισή του, τίθεται πλέον υπέρ της στρατευμένης τέχνης και διανόησης και έτσι συμμετέχει στο αντιστασιακό δίκτυο «Σοσιαλισμός και ελευθερία» (« Socialisme et liberté »).
Το 1943 ανεβάζει μάλλον με αποτυχία το θεατρικό έργο «Οι μύγες» (Les Mouches) που ερμηνεύεται όμως ως παρακίνηση για αντίσταση. Την ίδια χρονιά δημοσιεύει το «Είναι και το μηδέν» (L’Être et le Néant) και γράφει το θεατρικό «Κεκλεισμένων των θυρών» (Huis clos), που θα παρασταθεί με επιτυχία τον Μάιο του 1944. Λίγο πριν τη απελευθέρωση του Παρισιού, ο Καμύ τον καλεί να συμμετάσχει στο σημαντικότερο αντιστασιακό δίκτυο της εποχής “Η μάχη” (Le combat). Ο Σαρτρ θα γράψει για την ομώνυμη παράνομη εφημερίδα και θα γίνει διάσημος περιγράφοντας την απελευθέρωση του Παρισιού στα πρωτοσέλιδά της. Αυτή η φήμη θα του εξασφαλίσει αργότερα ένα ταξίδι στην Αμερική, όπου θα απολαύσει υποδοχή αντιστασιακού ήρωα.
Η δόξα
Ο Σαρτρ έχει ήδη γίνει διάσημος: απολαμβάνει εξαιρετική επιτυχία και κυριαρχεί στα γαλλικά γράμματα. Ιδρύει το περίφημο λογοτεχνικό περιοδικό “Μοντέρνοι καιροί” (Les Temps modernes), όπου γράφουν εκτός από τον ίδιο η Σιμόν ντε Μποβουάρ, ο Μερλώ-Ποντύ και ο Ρεϊμόν Αρόν και διαδίδει τις ιδέες του μέσα από αυτό. Στο εκδοτικό σημείωμα του πρώτου τεύχους μάλιστα θέτει το θέμα της ευθύνης των διανοούμενων καθώς και της στρατευμένης λογοτεχνίας.
Η δημοτικότητα που απολαμβάνει είναι τεράστια: όταν στις 29 Οκτωβρίου 1945 προσκαλείται από έναν σύλλογο σε μία μικρή αίθουσα του Σαιν Ζερμαίν ντε Πρε για να κάνει διάλεξη με τίτλο “Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός” (“L’existentialisme est un humanisme”) συνωστίζεται τόσος κόσμος, που επικρατεί το τέλειο πανδαιμόνιο. Ο υπαρξισμός έχει πλέον γίνει μόδα.
Αριστερά και πολιτικοποίηση
Ο Σαρτρ μαζί με την Σιμόν ντε Μποβουάρ στο Πεκίνο, 1955
Αριστερός αλλά αντίθετος με τις σταλινικές μεθόδους, για να υποστηρίξει τις απόψεις του δε θα διστάσει να συμμετάσχει στην ίδρυση ενός πολιτικού κόμματος με την ονομασία “Rassemblement démocratique révolutionnaire” (Επαναστατική Δημοκρατική Συσπείρωση). Το κόμμα δεν θα έχει καμία εκλογική επιτυχία και ο Σαρτρ θα παραιτηθεί τον Οκτώβριο του 1949.
Τοποθετείται κατά του πολέμου της Ινδοκίνας και ασκεί έντονη κριτική στην ιμπεριαλιστική τακτική των Η.Π.Α.. Ο πόλεμος της Κορέας και η έντονη καταστολή μιας διαδήλωσης του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας τελικά τον εξωθούν να υποστηρίξει πλέον ανοικτά το Κομμουνιστικό Κόμμα. Προεδρεύει στη Γαλλοσοβιετική ένωση και γίνεται μέλος του Παγκοσμίου συμβουλίου Ειρήνης. Η απόφασή του αυτή θα τον αποξενώσει από τον Καμύ γιατί σε αντίθεση με τον μέχρι τότε φίλο του, ο Σαρτρ θεωρεί ότι τα “σταλινικά εγκλήματα” δεν είναι σημαντικός λόγος για να παραιτηθεί από την επαναστατική στράτευση του. Θα αναθεωρήσει το φθινόπωρο του 1956, μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Ουγγαρία και θα αποχωρήσει από το Κ.Κ.Γ. δίνοντας μία παταγώδη συνέντευξη στις 9/11 στην εφημερίδα “L’Express”.
Στρατευμένος μέχρι τέλους
Κατά τη δεκαετία του ’60, το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού θα αρχίσει να υποχωρεί μπροστά στις νέες θεωρίες του δομισμού, που μειώνουν τη σημασία της ελευθερίας του ατόμου δίνοντας περισσότερο βάρος στις περιβάλλουσες δομές. Εκείνη την περίοδο ο Σαρτρ είναι απορροφημένος από τη μελέτη του λογοτεχνικού 19ου αιώνα και κυρίως του αγαπημένου του Φλωμπέρ.
O Ζαν-Πωλ Σαρτρ με την Σιμόν ντε Μποβουάρ και τον Τσε Γκεβάρα σε συνάντηση το 1960 στην Κούβα
Το 1964, προς έκπληξη της παγκόσμιας κοινής γνώμης αλλά παραμένοντας πιστός στις απόψεις που τον είχαν οδηγήσει παλαιότερα στην άρνηση παρασημοφόρησης από τo γαλλικό Τάγμα της τιμής (Légion d’honneur) (1945) και στην απόρριψη έδρας στο Κολλέγιο Γαλλίας (Collège de France), ο Σαρτρ αρνείται το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας, γιατί θεωρεί ότι αν το αποδεχόταν, θα δέσμευε την ελευθερία του. Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ ήταν εκ πεποιθήσεως αντίθετος προς πάσαν ιδέαν ανταμοιβής. Η άρνηση του Σαρτρ να δεχτεί το Νόμπελ Λογοτεχνίας προκάλεσε αναστάτωση και σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως από τον πνευματικό κόσμο. Γεγονός είναι πάντως ότι στην καθιερωμένη επίσημη τελετή των βραβείων Νόμπελ τον Δεκέμβριο του 1964, ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος, πολιτικός στοχαστής και μυθιστοριογράφος ήταν απών. Σε επιστολή του προς τη Σουηδική Ακαδημία δήλωσε ότι αρνείται να δεχτεί οποιαδήποτε διάκριση από οποιοδήποτε ίδρυμα[25].
Ο Σαρτρ συνεχίζει να προκαλεί όταν προεδρεύει μαζί με τον Μπέρτραντ Ράσελ στο “δικαστήριο Ράσελ“, ένα φανταστικό αυτοδιορισμένο δικαστήριο, αποτελούμενο από διανοούμενους διαφόρων εθνικοτήτων, με κατηγορητήριο κατά της Αμερικής για εγκλήματα πολέμου στο Βιετνάμ.
Συμμετέχει ενεργά στα γεγονότα του Μάη του ’68 στους δρόμους, στα αμφιθέατρα καθώς και στα μέσα ενημέρωσης. Παίρνει συνέντευξη από τον Ντανιέλ Κον Μπεντίτ για το περιοδικό le Nouvel Observateur, προσφέροντάς του την ευκαιρία να εξηγήσει καλύτερα το κίνημα του Μάη.
Μετά τα ιστορικά γεγονότα του Μάη του ’68, ο Σαρτρ προσεγγίζει με συμπάθεια την Ακροαριστερά και συναναστρέφεται με Μαοϊκούς,τους οποίους δήλωσε ότι στηρίζει στον αγώνα τους.[26][27]Όλη αυτή η ιστορία είχε ξεκινήσει με τη διαφωνία του σε ορισμένα θέματα με το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και έτσι είδε με συμπάθεια την προσπάθεια των Μαοϊκών, καθώς ήταν οι μόνοι κομμουνιστές που διαφοροποιούνταν από την επίσημη γραμμή των υπόλοιπων κομμουνιστικών κομμάτων ανά τον κόσμο. Σε δήλωσή του μετά από χρόνια δήλωσε ότι ήταν και παραμένει Αναρχικός,άγνωστο από πότε.[28]
Ο τάφος του Σαρτρ και της Μπωβουάρ
Καταπονημένος από τις πνευματικές και σωματικές υπερβολές -πίνει, καπνίζει, λαμβάνει ναρκωτικές ουσίες- το Μάρτιο του 1972 έχει ένα σοβαρό επεισόδιο που τον αφήνει σχεδόν τυφλό και τον υποχρεώνει να υποταχθεί στο τέλος του παραγωγικού του έργου. Παρόλα αυτά προσλαμβάνει ως γραμματέα τον Μπενύ Λεβί, ένα νεαρό στέλεχος μαοϊστικής νεολαίας που θα εκδώσει τις συζητήσεις που είχε μαζί με τον φιλόσοφο και τον Φιλίπ Γκαβί σε βιβλίο.[29]
Εξακολουθεί να επεμβαίνει στη δημόσια ζωή για διαφορετικά θέματα που του κεντρίζουν κατά καιρούς την προσοχή και τον πείθουν ότι αξίζουν υποστήριξης: επισκέπτεται τον Αντρέα Μπάαντερ[30](ηγετικό μέλος της Ρ.Α.Φ.), την Πορτογαλία κατά τη διάρκεια της επανάστασης των γαρυφάλλων, υπογράφει δηλώσεις και διοργανώνει συναντήσεις για την απελευθέρωση Σοβιετικών αντιφρονούντων, ζητάει από τον Βαλερί Ζισκάρ Ντ’ Εστέν να δεχθεί τους πρόσφυγες από την Ινδοκίνα και γράφεται στην επιτροπή υποστήριξης του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Προς το τέλος της ζωής του επιδεικνύει ένα έντονο ανθρωπιστικό ενδιαφέρον, ανεξάρτητο από πολιτικούς συσχετισμούς.
Πεθαίνει στις 15 Απριλίου 1980 σε ηλικία 75 ετών στο Παρίσι από πνευμονικό οίδημα. Στην κηδεία του, που έγινε στις 19 Απριλίου 1980, συνέρρευσαν 50.000 άνθρωποι για να τιμήσουν τελευταία φορά τον μεγάλο φιλόσοφο. Η τελευταία κατοικία του Σαρτρ και της συντρόφου του Σιμόν ντε Μπωβουάρ, βρίσκεται στο νεκροταφείο του Μονπαρνάς στο Παρίσι.
Ο υπαρξισμός
Ενώ άλλοι φιλόσοφοι θεωρήθηκαν θεμελιωτές του υπαρξισμού, ο Σαρτρ ήταν αυτός που τον έφερε στο προσκήνιο και δημιούργησε το ομώνυμα γαλλικό κίνημα, υποστηρίζοντας και εικονογραφώντας τις ιδέες του με πληθώρα έργων από διαφορετικά λογοτεχνικά είδη. Ο Υπαρξισμός (existentialisme) είναι το κίνημα της σκέψης που προέβαλε την ύπαρξη (existence) σε αντιπαραβολή και αντίθεση με την ουσία (essence). Η τελευταία αντιμετωπίστηκε ως απατηλό δημιούργημα του φιλοσοφικού στοχασμού που παρέβλεπε μέχρι τότε το άμεσο και οδυνηρό δεδομένο της ύπαρξης. Ο Σαρτρ ανέφερε χαρακτηριστικά με παιγνιώδες ύφος στα γαλλικά «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» («L’existence précède l’essence»).
Συνοψίζοντας τελείως επιγραμματικά τα βασικά σημεία της θεωρίας του, ο Σαρτρ υποστήριξε την ανυπαρξία του θείου και τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής του ατόμου. Είπε για τον άνθρωπο πως « είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» και τον έφερε αντιμέτωπο με τις πράξεις του, αποδίδοντάς του την αποκλειστική ευθύνη για αυτές. Άλλωστε θεωρούσε ότι ανεξαρτήτως των συνθηκών καθένας κρίνεται μόνο από τις πράξεις του, που επιπλέον είναι και μη αναστρέψιμες. Εξάλλου η -συχνά εφιαλτική- κρίση των άλλων μόνο σε αυτές μπορεί να βασιστεί και όχι στις προθέσεις ενός ατόμου. Ως ιδανικό τίθεται η ελευθερία επιλογής της δράσης και η ανάληψη της ευθύνης που αναλογεί σε κάθε άνθρωπο. Η πρωτοτυπία του, σύμφωνα με τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ ήταν το εξαιρετικό βάρος που έδινε στην πραγματικότητα, παρόλο που παραδεχόταν ταυτόχρονα την τρομερή ανεξαρτησία της συνείδησης.
Πολιτικές θέσεις του Σαρτρ για διάφορα ζητήματα
- Φιλμ φωτογράφου όπου περιέχονται οι φωτογραφίες του Σαρτρ και της Μποβουάρ, του Φιντέλ Κάστρο, και η εικονική φωτογραφία πορτραίτο του Τσε Γκεβάρα, όλες φωτογραφίες που ελήφθησαν στις 5 Μαρτίου του 1960Πόλεμος Ινδοκίνας: Υποστηρίζει τον Ανρί Μαρτέν, όταν ο νεαρός κομμουνιστής που υπηρετεί στο γαλλικό πολεμικό ναυτικό κατηγορείται για προδοσία.
- Πόλεμος Αλγερίας: Υποστηρίζει την εθνική ανεξαρτησία της Αλγερίας και η θέση του αυτή συγκεντρώνει το μένος της τρομοκρατικής εθνικιστικής οργάνωσης “Organisation de l’Armée secrète” (OAS) που προκαλεί έκρηξη στην οικία του Σαρτρ, καταστρέφοντας μέρος του σπιτιού.
- Κούβα: Υποστηρίζει ενεργά την επανάσταση.
- Παλαιστινιακό πρόβλημα: Ενώ αναγνωρίζει τη νομιμότητα του κράτους του Ισραήλ, θεωρεί ότι οι άθλιες συνθήκες ζωής των Παλαιστινίων δικαιολογούν την προσφυγή στην τρομοκρατία.
Κριτική
Κάποιοι φιλόσοφοι θεωρούν πως οι θέσεις του Σαρτρ είναι αλληλοσυγκρουόμενες, συγκεκριμένα αναφέρουν πως ο Σαρτρ στηρίζεται σε επιχειρήματα μεταφυσικού τύπου παρότι ο ίδιος ισχυρίζεται πως οι φιλοσοφικές θεωρήσεις του αγνοούν την μεταφυσική, [31][32] και πως η φιλοσοφία του δεν αποτελούσε τίποτα άλλο παρά επίδειξη.[33]
Ως προς την κριτική για τις πολιτικές του τοποθετήσεις και δημόσια υποστήριξη των κομμουνιστικών κυβερνήσεων της εποχής, κατηγορήθηκε ότι λειτουργούσε ως απολογητής των τυραννικών και απολυταρχικών καθεστώτων ως υποστηρικτής του Σταλινισμού, Μαοϊσμού, και σύμμαχος του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα.[34][35] Επιπλέον, κατηγορήθηκε πως τα γραπτά του ενέπνευσαν την ηγεσία των Ερυθρών Χμερ στην Καμπότζη κατά τις εκτεταμένες εκτελέσεις πληθυσμών στις οποίες προέβησαν, καθώς ανάμεσα στα μέλη της ηγεσίας υπήρχαν άτομα τα οποία ήταν μαθητές και θαυμαστές του Σαρτρ.[36]
Κριτική επίσης έχει δεχθεί και από τον Ναβίλλ για το γεγονός ότι οι υπαρξιστές δεν δίνουν απαντήσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα και καταστάσεις, δεδομένου ότι ο άνθρωπος δρα μέσα σε πολύ συγκεκριμένες καταστάσεις με πολύ συγκεκριμένες επιρροές την κάθε χρονολογική περίοδο. Ενώ ο υπαρξισμός υποστηρίζει ότι ο κάθε άνθρωπος επιλέγει το τί θα κάνει και δεν υπάρχει κάποια ηθική που μπορεί να του υποδείξει πως θα δράσει.[37]
Συγγραφικό έργο
Ο Σαρτρ στη Βενετία το 1967
Φιλοσοφία
Το 1936 δημοσιεύει ένα δοκίμιο με τίτλο «Η φαντασία», που αργότερα συμπληρώθηκε από «Το φαντασιακό» (1940) και το 1939 «Το προσχέδιο μιας θεωρίας συναισθημάτων». Τα δύο πιο σημαντικά φιλοσοφικά του έργα υπήρξαν «Το είναι και το μηδέν»(1943) και η «Κριτική της διαλεκτικής λογικής» (1960)
Πεζογραφία
Από το 1938 με τη «Ναυτία» καινοτόμησε στη μυθιστορηματική γραφή, ενώ την επόμενη χρονιά, έκανε μεγάλη αίσθηση με τη συλλογή διηγημάτων «Ο τοίχος». Μετά την απελευθέρωση, εξέδωσε σταδιακά τους δύο πρώτους τόμους της τριλογίας «Δρόμοι της Ελευθερίας» ενώ ο τελευταίος και πιο κριτικός τόμος θα εκδοθεί μετά το θάνατο του συγγραφέα.
- La Nausée (1938) – (Η Ναυτία). Η ανυπόφορη ζωή του πολυταξιδεμένου Αντουάν Ροκαντέν και η ναυτία της ύπαρξης του, κατά το διάστημα που αποφασίζει να γράψει μια βιογραφία του μαρκήσιου ντε Ρολμπόν και εγκαθίσταται στην Μπουβίλ για να μελετήσει τη σχετική βιβλιογραφία.[1], [2]
- Le Mur (Ο τοίχος, 1939-συλλογή διηγημάτων). Αυτή η συλλογή διηγημάτων που έχουν γραφτεί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, παρακολουθεί τη διαδρομή της σκέψης του Σαρτρ από τον ατομικό στον κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό.
Εργογραφία
Φιλοσοφικά έργα
- La Transcendance de l’ego (Η υπερβατικότητα του εγώ, 1936)
- L’Imagination (Η φαντασία, 1936)
- Esquisse d’une théorie des émotions (Σχεδίασμα για μια θεωρία των συναισθημάτων, 1939)
- L’Imaginaire (Το φανταστικό, 1940)
- L’Être et le Néant (Το είναι και το μηδέν) (1943)[38]
- L’existentialisme est un humanisme (Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός) (1946)
- Question de méthode (Το ερώτημα της μεθόδου) (1957)
- La Critique de la raison dialectique (Η κριτική του διαλεκτικού λόγου, 1960)
- Cahiers pour une morale (Τετράδια για μια ηθική, 1983 – μεταθανάτια έκδοση)
- Vérité et Existence (Αλήθεια και ύπαρξη, 1989 – μεταθανάτια έκδοση)
Πεζογραφία
- La Nausée (Η Ναυτία, 1938)
—μτφ. Θ.Κωστόπουλος (εκδ. “Βιβλιοαθηναϊκή”)—μτφ. Ειρήνη Τσολακέλλη (εκδ. “Πατάκης”, 2005, ISBN 960-16-1650-0)
- Le Mur (Ο Τοίχος, 1939), συλλογή διηγημάτων : Le mur – La chambre – Érostrate – Intimité -L’enfance d’un chef, (Ο τοίχος -Το δωμάτιο – Ο Ηρόστρατος – Εξοικείωση – Τα παιδικά χρόνια ενός αρχηγού)
—μτφ. [;] (εκδ. “Δαμιανός, χ.χ.) – ISBN 960-228-074-3
- Les Chemins de la liberté (Οι δρόμοι της ελευθερίας, 1945-1949)
—μτφ. Αιμίλιος Χουρμούζιος (εκδ. “Αρσενίδης”, χ.χ.)1.L’âge de raison (Η ηλικία της λογικής)2.Le sursis (Η αναστολή)3.La mort dans l’âme (Με το θάνατο στη ψυχή)Θεατρικά έργα
- Bariona, ou le Fils du tonnerre (Μπαριονά ή ο Γιός της βροντής, 1940)
—μτφ. ISBN 978-960-322-322-1
- Les Mouches (Οι μύγες, 1943)
—μτφ. Γ. Πρωτόπαππας, (εκδ. “Δωδώνη”), ISBN 960-248-265-6
- Huis clos (Κεκλεισμένων των θυρών) (1944)
—μτφ. Γρ.Γρηγορίου (εκδ. “Αιγόκερως”)—μτφ. ISBN 978-960-576-182-0
- La Putain respectueuse (Η πόρνη που σέβεται, 1946)
—μτφ. Δ.Χαρτουλάρης (εκδ. “Παράδοση”)—μτφ. ISBN 978-960-228-203-8
- Morts sans sépulture (Νεκροί χωρίς τάφο, 1946)
—μτφ. Σ.Ν.Φιλοπούλου (εκδ. “Παράδοση”)—μτφ. ISBN 960-228-317-3
- Les Mains sales (Τα βρώμικα χέρια, 1948)
—μτφ. ISBN 960-322-004-3
- Le Diable et le Bon Dieu (Ο Διάβολος και ο καλός Θεός, 1951)
- Kean (Ο Ηθοποιός Κιν, 1953)
—μτφ. ISBN 978-960-322-321-4
- Nekrassov (Νεκράσοφ, 1956)
—μτφ. ISBN 960-322-233-Χ
- Les Séquestrés d’Altona (Οι καταδικασμένοι της Αλτόνα, 1960)
—μτφ. Γ.Φιλόπουλος (εκδ. “Παράδοση”)—μτφ. ISBN 960-228-316-5
- Les Troyennes (Τρωάδες, 1965)
Κινηματογραφικό σενάριο
- L’Engrenage (Το γρανάζι, γραμμένο το 1946, δημοσιεύτηκε το 1948)
Λογοτεχνική κριτική
- Qu’est-ce que la littérature? (Τι είναι η λογοτεχνία; 1947)
—μτφ. ISBN 960-455-107-8
- Baudelaire (Μπωντλαίρ) (1947)
—μτφ. ISBN 960-7169-31-Χ
- Saint-Genet, comédien et martyr (Ο Άγιος Ζενέ, ηθοποιός και μάρτυρας, 1952)
- L’Idiot de la famille (Ο ηλίθιος της οικογένειας, 1971-1972)
Δοκίμια
- Situations I (1947)
- Situations II (1948)
- Situations III (1949)
- Situations IV (1964)
- Situations V (1964)
- Situations VI (1964)
- Situations VII (1965)
- Situations VIII (1972)
- Situations IX (1972)
- Situations X (1976)
Πολιτικά δοκίμια
- Réflexions sur la question juive (Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα, 1946)
—μτφ. Αθανάσιος Σαμαρτζής (εκδ. “Εστία”, 2006, ISBN 960-05-1285-4)Αυτοβιογραφία, αλληλογραφία
- Les Mots (Οι Λέξεις, 1963)
- Carnets de la drôle de guerre (Τετράδια του Παράξενου Πολέμου, 1983), αναφερόμενα στον drôle de guerre (Σεπ.1939-Ιούνιος 1940), μεταθανάτια έκδοση
- Lettres au Castor et à plusieurs autres (Γράμματα στον Κάστορα και σε πολλούς άλλους, 1983) μεταθανάτια έκδοση
Περιοδικά
- Les Temps Modernes (1945)
Σημειώσεις
- ↑ Άλμα πάνω, στο:1,0 1,1 1,2 Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2014.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:2,0 2,1 2,2 (Γαλλικά) BnF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11923735k. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:3,0 3,1 3,2 (Αγγλικά) SNAC. w64t6k6b. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:4,0 4,1 (Αγγλικά) Internet Broadway Database. 9439. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:5,0 5,1 5,2 (Αγγλικά) Find A Grave. 1161. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:6,0 6,1 6,2 (Αγγλικά) Internet Speculative Fiction Database. 120640. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 (Γαλλικά) NooSFere. 2147189008. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:8,0 8,1 8,2 filmportal.de. 58087f551d6a401f95f9614b944d90a2. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:9,0 9,1 9,2 (Αγγλικά) Indiana Philosophy Ontology Project. 3844. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:10,0 10,1 10,2 (Γερμανικά) Munzinger-Archiv. 00000001607. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:11,0 11,1 11,2 (Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπροκχάουζ. brockhaus.de/ecs/julex/article/sartre-jean-paul. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2014.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:13,0 13,1 www.landrucimetieres.fr/spip/spip.php?article994.
- ↑ www.bib.ens.fr/Les-annees-d-adolesc.701.0.html.
- ↑ (Γαλλικά) BnF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11923735k. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
- ↑ Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2019.
- ↑ Ανακτήθηκε στις 24 Ιουνίου 2019.
- ↑ Άλμα πάνω, στο:18,0 18,1 Sarah Bakewell: «Au café existentialiste» (Γαλλικά) Éditions Albin Michel. 2018. σελ. 490. ISBN-13 978-2-253-25783-7.
- ↑ www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1964/.
- ↑ www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/.
- ↑ www.nndb.com/honors/139/000048992/.
- ↑ McCloskey, Deirdre N. (2006). The Bourgeois Virtues: Ethics for an Age of Commerce. University of Chicago Press. σελ. 297. ISBN 0-226-55663-8.
- ↑ The Nobel Foundation (1964). “Minnen, bara minnen” (ISBN 9100571407) from year 2000 by Lars Gyllensten Nobel Prize in Literature 1964 – Press Release.
- ↑ Βιογραφία από την επίσημη ιστοσελίδα των βραβείων Νόμπελ
- ↑ Ο Σαρτρ αρνείται το Νόμπελ, Ιστορικό Λεύκωμα 1964, σελ. 149, Καθημερινή (1997)
- ↑ «Jean-Paul Sartre support for Maoists». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016.
- ↑ «Sartre and maoism».
- ↑ «Sartre and anarchism». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016.
- ↑ BΕΝΝΥ Lévy. “On a raison de se révolter”, entretiens avec Philippe Gavi, Jean-Paul Sartre, Gallimard, 1974
- ↑ «Όταν ο Ζαν Πολ Σάρτρ επισκέφτηκε τον Αντρέας Μπάαντερ στα λευκά κελιά». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016.
- ↑ Marcuse, Herbert. “Sartre’s Existentialism”. Printed in Studies in Critical Philosophy. Translated by Joris De Bres. London: NLB, 1972. p. 161
- ↑ Basic Writings: Nine Key Essays, plus the Introduction to Being and Time, trans. David Farrell Krell (London, Routledge; 1978), 208. Google Books
- ↑ The problem with Sartre
- ↑ The Absolute Intellectual Brian C. Anderson
- ↑ Can There Be a Decent Left? Αρχειοθετήθηκε 18 November 2011 στο Wayback Machine. Michael Walzer
- ↑ Johnson, Paul, “The Heartless Lovers of Humankind“, The Wall Street Journal, 5 January 1987.
- ↑ Σαρτρ, Ζαν Πωλ (1964). Ο υπαρξισμός είναι ένας Ανθρωπισμός. Ελλάδα: Αρσενίδης. σελ. 115.
- ↑ Λασσιθιωτάκη, Λίζυ, «Μια σύντομη αναφορά στο Είναι και το Μηδέν [του Ζαν-Πωλ Σαρτρ]», Εποπτεία 72 (1982), 881-888.
Πηγές
- Collection Littéraire Lagarde et Michard, Larousse-Bordas, 1997, ISBN 2-04-000060-7-1re édition
Επιπλέον βιβλιογραφία
- Ζαν-Πωλ Σαρτρ Διαβάζω, τ/χ.455, (Οκτώβριος 2004), σελ.84-115
- Philip Thody, Σαρτρ: Εικονογραφημένος οδηγός, μτφρ. Αλίκη Φιλίππου, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2011
- Κλοντίν Μοντέιγ, Οι εραστές της ελευθερίας. Η συγκλονιστική ιστορία του Ζαν-Πωλ Σαρτρ και της Σιμόν ντε Μποβουάρ, μτφρ. Ρένα Χατχούτ,εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα, 2001
- Bernard – Henri Lévy, Ο αιώνας του Σάρτρ, μτφρ.Τιτίκα Δημητρούλια, εκδ.Scripta, Αθήνα, 2004
- Φρειδερίκη Ταμπάκη – Ιωνά, «Οι Δρόμοι της Ελευθερίας του Ζαν-Πωλ Σαρτρ», Διαβάζω, τ/χ. 33, (1980), σελ. 28-33
- Chenu, Joseph, «Ὁ Jean Paul Sartre καὶ ἡ ὑπαρξιακὴ φιλοσοφία » , Πολιτική Επιθεώρησις, 7-8 (1946), σσ. 397-403
- Aron, Raymond, «Ὁ Σάρτρ καὶ ὁ Μαρξισμός » , Τομές, 2 (1975), σσ. 19-24
- Δούκαρης, Δημήτρης, «Στον τάφο του Ζαν-Πωλ Σαρτρ». Τομές 61 (1980), 4-6.
- Καραντώνης, Ανδρέας: «Σκέψεις για τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ». Νέα Εστία 107 (1980), τ. 1269, 714-724.
- Λασσιθιωτάκη, Λίζυ-Ελένη, «Jean Paul Sartre (1905-1980)». Διοτίμα 8 (1980), 213
- Λασσιθιωτάκη, Λίζυ-Ελένη, «Συνομιλίες του Ζαν-Πωλ Σαρτρ με τον Χέρμπερτ Μαρκούζε». Τομές 61 (1980), 8-13.
- Μαλεβίτσης, Χρήστος: «Ζαν-Πωλ Σαρτρ (1905-1980)». Νέα Εστία 107 (1980), 680-682.
- Μπάκος, Δομίνικος, «Ζαν-Πωλ Σαρτρ». Αντί 150 (1980), 34-35
- Δόικος, Παναγιώτης: «Η θεωρία της ιστορίας του Jean-Paul Sartre». Εποπτεία 60 (1981), 685-698.
- Μπροσιέ Ζαν-Ζακ, «Ο φάκελος ‘Σαρτρ’». Μετάφρ. Βενετία Σταυροπούλου. Διαβάζω 127 (1985), 37-47.
- Παναγιώτης Δόικος, “Η θεωρία της ιστορίας του Jean-Paul Sartre”, Εποπτεία, τεύχος 60, Σεπτέμβριος 1981, σ. 685-98.
- Γ, Πεφάνης, «Ένα φιλοσοφικό τρίπτυχο στη λογοτεχνία. ‘Les chemins de la liberté’ του Jean-Paul Sartre». Νέα Εστία 125 (1989), 467-477.
- Ζ. Ζ.,Μπροσιέ, «Ο Σαρτρ έχει πάντα δίκιο». Μετάφρ. Τιτίκα Δημητρούλια. Διαβάζω 186 (1988), 57-58.
- Μαρίνα Φανιουδάκη, «Ο Σαρτρ και η ατομική ελευθερία», Διαβάζω 127 (1985), 34-36.
- Παπαδόπουλος Πέτρος, «Χρονολόγιο Σαρτρ», Διαβάζω 127 (1985), 12-25.
- Ντυράν Μαρσέλ, «Ο υπαρξισμός του Ζαν-Πωλ Σαρτρ», Μετάφρ. Κορίννα Κωνσταντοπούλου. Διαβάζω 127 (1985), 26-33.
- Κεντρωτής, Γιώργος, «Ο Ζαν Πωλ για το χιούμορ». Διαβάζω 124 (1985), 20-21.
- Ζιραρντέν, Ζαν-Κλωντ, «Ο Σαρτρ και ο μαρξισμός». Μετάφρ. Κώστας Τσιταράκης. Διαβάζω 127 (1985), 48-53.
- Βικτόρ Πιερ, «O Σαρτρ και ο αριστερισμός». Μετάφρ. Βενετία Σταυροπούλου. Διαβάζω 127 (1985), 54-58
- Μπαρτζελιώτης, Λεωνίδας, «Η σχετικοκρατική αξιολογία του J.-P. Sartre και οι αντιφάσεις της». Διοτίμα 10 (1982), 153-163.
- Λασσιθιωτάκη, Λίζυ, «Μια σύντομη αναφορά στο Είναι και το Μηδέν [του Ζαν-Πωλ Σαρτρ]». Εποπτεία 72 (1982), 881-888.
- Rago, Michele, «Jean-Paul Sartre (1905-1980)». Μετάφρ. Μπέττυ Βακαλοπούλου. Σύγχρονα θέματα 8 (1980), 108-110.
Πηγή : https://el.wikipedia.org/wiki/Ζαν-Πωλ_Σαρτρ
20 αποφθέγματα που αποδεικνύουν ότι ο Ζαν-Πoλ Σαρτρ ήταν ιδιοφυϊα!
Ζαν-Πoλ Σαρτρ: Γάλλος φιλόσοφος, γεννημένος στο Παρίσι του 1905, πρεσβευτής του φιλοσοφικού υπαρξισμού, μαρξιστής, αιώνιος σύντροφος της Σιμόν ντε Μποβουάρ, ουμανιστής, μια εμβληματική φυσιογνωμία, μια πραγματική ιδιοφυΐα του περασμένου αιώνα… Λίγα λόγια Ο Ζαν-Πολ Σαρτρ γεννήθηκε στο Παρίσι την 21η Ιουνίου 1905. Σε ηλικία δύο μόλις ετών έμεινε ορφανός από πατέρα. Μεγάλωσε με τη φροντίδα της μητέρας και των παππούδων του. Μόλις η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε μετακόμισε με τον πατριό του στη Λα Ροσέλ μέχρι το 1921 οπότε και επέστρεψε στο Παρίσι για να συνεχίσει την εκπαίδευσή του. Δείχνοντας από νωρίς αγάπη για τη γαλλική διανόηση πέτυχε την εισαγωγή στην Εcole Normale Superieure, μια σχολή που αποτέλεσε των προθάλαμο των επαναστατικών του ιδεών και της αντιστασιακής του δράσης. Το 1929 έχοντας αποτύχει την προηγούμενη χρονιά στις εξετάσεις πήρε το πτυχίο φιλοσοφίας. Η ίδια χρονιά στάθηκε αφορμή για να γνωρίσει την Σιμόν ντε Μποβουάρ με την οποία ανέπτυξε έναν ιδιόμορφο ερωτικό και πνευματικό δεσμό που συνεχίστηκε ως το τέλος της ζωής του. Στα πρώτα του βήματα ως διδάσκων μετακινήθηκε σε διαφορετικές πόλεις ενώ σημαντικό σταθμό αποτέλεσε το έτος 1937 οπότε μετατέθηκε στο Παρίσι σημειώνοντας την πρώτη του λογοτεχνική επιτυχία με τίτλο «Ναυτία». Αυτή ήταν η απαρχή μιας τεράστιας λογοτεχνικής και φιλοσοφικής δράσης που συνεχίστηκε μέχρι το θάνατό του το 1980. Πέρα από σπουδαίος φιλόσοφος, υπήρξε πιστός εκπρόσωπος των φιλοσοφικών κινημάτων του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας. Για την σημαντική λογοτεχνική του δράση τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1964,το οποίο ωστόσο αρνήθηκε να παραλάβει. Αριστερών αντιλήψεων ο ίδιος και με έντονη πεποίθηση ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να παίζει ενεργό ρόλο στην κοινωνία υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής των κομμουνιστικών κυβερνήσεων της εποχής. Το 1940 συνελήφθη από τα γερμανικά στρατεύματα και εγκλείστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης απ’ όπου κατάφερε να διαφύγει. Η επαναστατική του φύση, το βίωμα μιας ταραχώδους εποχής και το διανοητικό του μεγαλείο σε συνδυασμό με την πίστη του στο κοινωνικό χρέος του καλλιτέχνη στάθηκαν η αιτία να αφήσει πίσω του ένα σπουδαίο έργο μιλώντας για τη ζωή, όπως αντιλαμβανόταν ότι έπρεπε να είναι απαλλαγμένη από τον ατομισμό.
20 αποφθέγματα για τη ζωή μέσα από τα μάτια του ευφυούς Ζαν-Πολ Σαρτρ…
1. «Θέλω να διατηρήσω τον κόσμο όπως είναι, όχι γιατί μου φαίνεται καλός – αντίθετα τον θεωρώ άθλιο – αλλά γιατί ζω μέσα σ’ αυτόν και δεν μπορώ να τον καταστρέψω χωρίς να καταστραφώ μαζί του.» Ζαν-Πoλ Σαρτρ, Φιντέλ Κάστρο, Σιμόν ντε Μποβουάρ
2. «Η ζωή σταματά να έχει νόημα από τη στιγμή που χάνεις την ψευδαίσθηση ότι είσαι αιώνιος.»
3. «Ελευθερία δεν είναι αυτό που κάνεις, αλλά αυτό που κάνεις μετά από αυτό που σου κάνουν.»
4. «Ο φασισμός δεν ορίζεται από τον αριθμό των θυμάτων, αλλά από τον τρόπο που τα σκοτώνει.»
5. «Αν αισθάνεσαι μοναξιά όταν είσαι μόνος, έχεις κακή παρέα.»
6. «Μόνο αυτός που δε τραβάει κουπί έχει χρόνο να ταρακουνήσει τη βάρκα.»
7. «Μπορεί να υπάρξουν καλύτερες εποχές, αλλά αυτή εδώ είναι η δική μας.»
8. «Έχω παρατηρήσει ότι όλα μας τα προβλήματα προκύπτουν από την αποτυχία μας να χρησιμοποιήσουμε μια απλή και ξεκάθαρη γλώσσα.»
9. «Δεν πρόκειται να είμαι μετριόφρων. Ταπεινός όσο θέλετε, αλλά όχι μετριόφρων. Η μετριοφροσύνη είναι η αρετή των ξενέρωτων.»
10. «Ο άνθρωπος είναι αυτό που θέλει ο ίδιος να είναι.»
11. «Από τη στιγμή που θα ακούσεις τις λεπτομέρειες της νίκης είναι δύσκολο να την ξεχωρίσεις από την ήττα.»
12. «Μια χαμένη μάχη είναι η μάχη που νομίζεις ότι έχασες.»
13. «Όπως όλοι οι ονειροπόλοι, έκανα το λάθος να πιστέψω ότι το ξύπνημα από το όνειρο ήταν η πραγματικότητα.»
14. «Κανένα ορισμένο σημείο δεν έχει νόημα χωρίς ένα αόριστο σημείο αναφοράς.»
15. «Δεν υπάρχει άλλη πραγματικότητα από την πράξη.»
16. «Ίσως είναι αναπόφευκτο, ίσως είναι υποχρεωμένος να διαλέξει κανείς ανάμεσα στο να μην είναι απολύτως τίποτα και να υποκρίνεται αυτό που είναι.»
17. «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βουληθεί τίποτα, παρά μόνο αν έχει πρώτα καταλάβει ότι πρέπει να στηρίζεται μόνο στον εαυτό του.»
18. «Μόνο στις αποφάσεις μας είμαστε σημαντικοί.»
19. «Το Κακό είναι το προϊόν της ικανότητας του ανθρώπου να κάνει αφηρημένο αυτό που είναι συγκεκριμένο.»
20. «Μισώ τα θύματα που σέβονται τους δήμιους τους.» (21 Ιουνίου 1905-15 Απριλίου 1980)
Πηγή: https://frapress.gr/2018/05/20-apofthegmata-poy-apodeiknyoyn-oti-o-zan-pol-sartr-itan-idiofyia/