Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τα πράγματα, αν δεν αναζητήσουμε τα αίτια που τα προκαλούν, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης στο σημαντικότερο ίσως έργο του, “Φυσικά” ή “Φυσικής Ακροάσεως”.
Τέσσερα είναι τα αίτια του κόσμου μας κατά τον Αριστοτέλη : η ύλη, η μορφή (το είδος), η κίνηση (το ποιητικό αίτιο) και ο σκοπός (το τελικό αίτιο). Με τα τέσσερα αυτά αίτια δεν ερμηνεύει μόνον το σύνολο των φυσικών φαινομένων, αλλά και το σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών, ηθικών φαινομένων, δηλαδή το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας και συμπεριφοράς. Τα τέσσερα αυτά αίτια είναι το κλειδί ερμηνείας των πάντων στον φυσικό και ανθρώπινο κόσμο, στο αισθητό και στο νοητό σύμπαν, σε καθετί συγκεκριμένο ή αφηρημένο.
Ορισμένα παραδείγματα αναδεικνύουν το μεγαλείο της αριστοτελικής σκέψης όσον αφορά την ερμηνεία των πάντων :
Το μάρμαρο είναι η ύλη, το άγαλμα είναι η μορφή (το είδος), η τέχνη του γλύπτη είναι η κίνηση (το ποιητικό αίτιο), η απόδοση του θέματος ή η απόλαυση της τέχνης είναι ένας σκοπός (το τελικό αίτιο).
Το νερό είναι η ύλη, το ποτάμι είναι η μορφή του, η εκτροπή της ροής του μέσα στο χωράφι είναι η κίνηση (το ποιητικό αίτιο), το πότισμα του χωραφιού είναι ένας σκοπός (το τελικό αίτιο).
Το χαρτί είναι η ύλη, το χαρτονόμισμα (τραπεζογραμμάτιο) είναι η μορφή, η συναλλαγή είναι το ποιτικό αίτιο, η αγορά ή πώληση ενός προϊόντος είναι ο σκοπός (το τελικό αίτιο).
Ο άνθρωπος είναι η ύλη, ο γιατρός είναι η μορφή του, η ιατρική επιστήμη είναι το ποιητικό αίτιο, η θεραπεία του ασθενούς είναι ο σκοπός (το τελικό αίτιο).
Η ελευθερία είναι η ύλη, η πολιτική ελευθερία είναι το είδος, η φυσική ανάγκη της ελεύθερης έκφρασης είναι η κίνηση (το ποιητικό αίτιο), η ελεύθερη έκφραση είναι ο σκοπός (το τελικό αίτιο).
Ο άνθρωπος είναι η ύλη, ο ερωτευμένος είναι η μορφή του, ο έρωτας (η ερωτική έλξη) είναι η κίνηση (το ποιητικό αίτιο), η συναισθηματική πληρότητα που προκύπτει από τον έρωτα είναι ένας κάποιος σκοπός (το τελικό αίτιο).
Τα είπε όλα. Τα εξήγησε όλα. Χωρίς κενά, χωρίς χάσματα. Όλοι οι επόμενοι επιστήμονες και φιλόσοφοι συμπλήρωσαν ή απλώς σχολίασαν τη μεγαλειώδη σκέψη και το ευρύ -στα όρια του αχανούς- πνεύμα του. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια νωρίτερα…
Αυτό. Τίποτε άλλο…
Πίνακας : Wassily Kandinsky, “To the unknown voice”, 1916