Εισαγωγή στα πολυφωνικά ηπειρώτικα τραγούδια
του Άρη Φακίνου
Με εξαίρεση μια μελέτη του μουσικολόγου Σπύρου Περιστέρη, δημοσιευμένη στην Αθήνα το 1958, καμιά άλλη συστηματική εργασία για την πανάρχαια μουσική παράδοση της Ηπείρου και ιδιαίτερα τα πολυφωνικά της τραγούδια, δεν έχει πέσει ως τώρα στην αντίληψή μου. Ωστόσο κάθε μουσική παράδοση πιο πολύ κι απ’ τους ερευνητές έχει ανάγκη τους μουσικούς που θα τη συνεχίσουν. Κάτω απ’ αυτή την οπτική το μέλλον της ηπειρώτικης πολυφωνικής μουσικής είναι πολύ αβέβαιο. Όποιος ακούσει τον ανα χείρας δίσκο εύκολα θα αντιληφθεί πόσο επίπονη πρέπει να είναι η εκμάθηση τέτοιων τραγουδιών. Η εκτέλεσή τους απαιτεί όχι μόνο την βαθιά γνώση ενός πλούσιου και παραλλάσοντος ρεπερτορίου (σύμφωνα με τους ερμηνευτές που συνεργάστηκαν σ’ αυτόν το δίσκο κάθε τραγούδι διαθέτει συχνά πάνω από δέκα παραλλαγές, τόσο ως προς το στίχο όσο και ως προς τη μελωδία), αλλά και την εξοικίωση με την τεχνική της πολυφωνίας και τον αυτοσχεδιασμό. Αν προσθέσουμε και τη σκληρή φωνητική εξάσκηση που απαιτεί η τεχνική του jodel την οποία χρησιμοποιεί ο τραγουδιστής που αποκαλούν κλώστη, κατανοούμε ότι η μύηση στο πολυφωνικό τραγούδι πρέπει να αρχίζει από την παιδική ηλικία1 .
Σήμερα τα Κτίσματα, χωριό καταγωγής των μουσικών του δίσκου, όπως και όλη η Ήπειρος ερημώνεται από τη μετανάστευση. Τραγουδιστές και οργανοπαίκτες ζουν και εργάζονται στην Αθήνα. Πού και πού φίλοι και συγγενείς συναντιώνται με την ευκαιρία κάποιας γιορτής και η κοινότητα ανασυντάσσεται όπως όπως γύρω από ένα τραπέζι με μερικά μπουκάλια τσίπουρο. Οι μουσικοί εμφανίζουν τα όργανα: κλαρίνο, κανα δυο βιολιά, λαούτο, ντέφι. Παίζουν στη αρχή κάποιες μελωδίες «τραπεζάτικες», να ζεσταθεί λίγο η ατμόσφαιρα και να κυλήσει πιο καλά το τσίπουρο.
Ξαφνικά μια φωνή ξεπηδά, σχεδόν κραυγή θρηνητική, λίγες λέξεις, οι πρώτοι στίχοι ενός τραγουδιού της Ξενιτιάς: «Αλησμονώ και χαίρομαι, θυμούμαι και λυπιούμαι…» Μια δεύτερη φωνή -ένας παιδικός φίλος ίσως ή κάποιος παλιός γείτονας στο χωριό- έρχεται ν’ απαντήσει στην πρώτη, κεντάει, αυτοσχεδιάζει, παρασέρνει τους άλλους συμποσιαστές. Το τραγούδι γίνεται περίτεχνο, οι μελωδικές φράσεις πλέκονται μεταξύ τους αλλά δεν μπερδεύονται ποτέ. Κι ενώ οι λιγότερο έμπειροι της παρέας κρατούν το ίσο, η φωνή του πρώτου τραγουδιστή δημιουργεί νέα ποικίλματα, οδηγώντας τους υπόλοιπους προς την απόληξη του τραγουδιού σαν σε ένα κοινό λυγμό.
Καθισμένα ολόγυρα τα παιδιά ή εγγόνια των μουσικών παρακολουθούν χωρίς να συμμετέχουν. Καμιά φορά κάποιο ειρωνικό χαμόγελο διαγράφεται στα χείλη τους: οι παλιοί διασκεδάζουν ξεσκίζοντας τις φωνητικές τους χορδές αλλά πόσο πιο απλό θα ήταν να πατήσουν το κουμπί ενός κασετόφωνου για ν’ακούσουν μπουζούκια ή ακόμη και ροκ…
«Όταν τους είπαμε ότι θα ερχόμασταν στη Γαλλία για να τραγουδήσουμε και να ηχογραφήσουμε δίσκο, μας κορόιδεψαν. Δεν καταλαβαίνουν πώς μπορεί κάποιοι να ενδιαφέρονται γι αυτά τα «κλαψιάρικα». Έτσι χαρακτηρίζουν τα παιδιά την μουσική μας», εξομολογήθηκε μια απ’ τις τραγουδίστριες κατά την ηχογράφηση.
Λίγες δεκάδες είναι και με το ζόρι σήμερα οι Ηπειρώτες που μπορούν να ερμηνεύσουν τα πολυφωνικά τραγούδια, οι περισσότεροι ηλικιωμένοι. Η αιμοραγία της μετανάστευσης και η αλλαγή των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών στα χωριά, δεν ευνοούν πια τις γιορτές και τα πανηγύρια που έδιναν ζωή σ’ αυτή τη μουσική.
Η ηπειρώτικη μουσική
Τα πολυφωνικά ηπειρώτικα τραγούδια είναι τα μοναδικά στην Ελλάδα με δομή καθαρά πεντατονική, χωρίς ημιτόνια και συνεπώς αναμφισβήτητα αρχαϊκή. Τα μουσικά όργανα που καμιά φορά συνοδεύουν, απλά επαναλαμβάνουν ή ακολουθούν το μελωδικό σχήμα, σύμφωνα σε μια πανάρχαια αίσθηση μέτρου και λιτότητας, προσφιλή στους Δωριείς, απόγονοι των οποίων θεωρούνται οι Ηπειρώτες. Ας σημειώσουμε ότι οι Δωριείς που κατέκλυσαν την Ελλάδα τον 12ο και 11ο π.Χ. αιώνα προέρχονταν από την Ιλλυρία, στην οποία ανήκαν τα εδάφη της σημερινής Αλβανίας. Σ’ αυτήν ακριβώς τη χώρα συναντάμε σήμερα πολυφωνικά τραγούδια με την ίδια πεντατονική δομή και τους ίδιους ερμηνευτικούς κανόνες με τα ελληνικά ηπειρώτικα.
Ανάλογα με τις περιοχές η πολυφωνία συνίσταται σε δύο ως τέσσερις φωνές, από τις οποίες μία κάνει το ίσο, δηλαδή παράγει ένα βόμβο κρατώντας την τονική. Αν η πρώτη φωνή δημιουργεί τη μελωδία ωστόσο δεν οδηγεί το τραγούδι, κάτι που κάνει ο τραγουδιστής που ονομάζουν κλώστη. Αφού πεί την πρώτη φράση του τραγουδιού, ο τραγουδιστής εγκαταλείπει τη μελωδική γραμμή και «κεντάει« γύρω απ’ αυτήν, αυτοσχεδιάζει στολίζει, χρησιμοποιώντας σε μεγάλο βαθμό την τεχνική του jodel. Κλώστης στην παρούσα ηχογράφηση είναι ο Σωκράτης Τσιάβος, διάσημος στην Ήπειρο για τα τέλεια «κλώσματα» του.
Όργανα είναι το μπάσο κλαρίνο (που πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην Ήπειρο το 19ο αιώνα αντικαθιστώντας σ’ ένα βαθμό τον αρχαϊκό ζουρνά και την πίπιζα), το βιολί, το ντέφι και το λαούτο.
Οι μουσικοί
Στην ηχογράφηση πήραν μέρος οι: Σωκράτης Τσιάβος, Λάζαρος Τσιάβος, Δημήτρης Μάτσας, Σοφία Μάτσα, Πηνελόπη Μάτσα, Αντθούλα Κώτσου, όλοι από τα Κτίσματα Πωγωνίου. Οργανοπαίκτες οι: Γιώργος Ιωάννου, ντέφι, Χάρης Αθανασιάδης, βιολί, Δημήτρης Σααδεδήν, λαούτο, Ναπολέων Σααδεδήν, κλαρίνο.
Πρέπει εδώ να υπογραμμίσω την σημαντική για την υλοποίηση αυτού του δίσκου συνεργασία της κυρίας Δόμνας Σαμίου. Της οφείλουμε την επιλογή του ρεπερτορίου, την επιλογή των τραγουδιστών και των μουσικών, την προετοιμασία τους για την περιπέτεια της ηχογράφησης – και πολλά ακόμη.
1Η απόδοση των πολυφωνικών τραγουδιών γίνεται από μια ομάδα τραγουδιστών που πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον 4-5 άτομα ή -ακόμα καλύτερα- περισσότερα. Ο κορυφαίος της ομάδας τραγουδάει την κυρίως μελωδία, και ονομάζεται παρτής ή πάρτης γιατί «παίρνει» δηλαδή αρχίζει το τραγούδι. Ο δεύτερος λέγεται γυριστής γιατί «γυρίζει» το τραγούδι, ενώ οι υπόλοιποι είναι οι ισοκράτες, κρατούν το «ίσο», δηλαδή το φθόγγο της τονικής μελωδίας… Στην ομάδα αυτή μπορεί να προστεθεί και ο κλώστης, που κάνει περίτεχνους λαρυγγισμούς όπως στα τυρολέζικα jodel, «κλώθοντας» το τραγούδι ανεβοκατεβάζοντάς το ανάμεσα στην τονική και την υποτονική μελωδία.
Άρης Φακίνος (1984)
Πηγή : https://www.domnasamiou.gr
…και ένα εκπληκτικό ντοκιμαντέρ της ΕΤ3